مقدمه:

ایران جزو اولین کشورهای درحال‌توسعه جهان است که به تدوین و اجرای برنامه‌ریزی جامع روی آورده است. ولی علیرغم بیش از 70 سال سابقه برنامه‌ریزی توسعه، هنوز به موفقیت عمده در این زمینه دست نیافته است یا به عبارت روشن‌تر به اهداف خود از اجرای این برنامه‌ها دست نیافته است. این در حالی است که بسیاری از کشورهای جهان که دیرتر از ایران اقدام به برنامه‌ریزی نمودند و حتی تجارب ایران را به عنوان الگو برای خود مدنظر قرار داده بودند توانستند در رسیدن به اهداف برنامه‌ای خود بسیار موفق‌تر از ایران عمل کنند.در این رابطه بحث‌های مختلفی طی سالیان اخیر مانند امتناع برنامه‌ریزی، یا بی‌فایده بودن برنامه‌ریزی جامع یا سپردن جامعه به دست برنامه‌ریزی آزاد مطرح شده است. دراین‌بین استفاده از برنامه‌ریزی هسته‌های کلیدی خط دهنده به عنوان الگوی مناسب برنامه‌ریزی ایران توسط بسیاری از متخصصین توصیه شده است. مرحوم دکتر حسین عظیمی بیشترین مطالعه و بررسی و توصیه به استفاده از برنامه‌ریزی هسته‌ای را مطرح کرده است.امید است با مطالعات تکمیلی بتوان، ابعاد برنامه‌ریزی هسته‌ای را با دقت بیشتر بررسی و معرفی نمود. تا هرچه سریع‌تر شاهد توسعه و پیشرفت جمهوری اسلامی ایران باشیم.

1.     مراحل برنامه‌ریزی:

کشورها در اجرای برنامه‌ریزی توسعه از مراحل 4 گانه زیر عبور می‌کنند. در ذیل، به معرفی این مراحل پرداخته می‌شود:

1-1- مرحله اول، مرحله برنامه‌ریزی متکی بر پروژه‌های منفک می‌باشد (Project by project planning)

این مرحله مربوط به زمان اولیه برنامه‌ریزی در کشورهاست که امکانات زیادی ازجمله در نیروی انسانی، آمار و اطلاعات، روش‌های برنامه‌ریزی و ... وجود ندارد. مثلاً برنامه مشتمل بر دو پروژه نیروگاه، چهار سد، یک بندر، دو قطعه راه و... است و حجم این پروژه‌ها بر اساس منابعی مثل اعتبار در دسترس، نیروی انسانی در اختیار دولت و ... تعیین می‌شود. طبیعی است در شروع حرکت برنامه‌ریزی توسعه به علت نبود آمار و اطلاعات در کشورهای در حال گذار، کاری غیر از این نمی‌توانست انجام گیرد. در کنار این نکته، کشورهای در حال گذار محدودیت‌های تخصصی وسیعی چه در تهیه و چه در اجرای برنامه داشتند. پس حجم برنامه هم محدود بوده است. ساختار کاملاً سنتی دولت و اقتصاد و روشن بودن نیازها از دیگر دلایل شکل‌گیری این نوع برنامه‌ریزی بوده‌اند. برنامه اول و دوم ایران (34-1327 و 48-1335) از این نوع هستند.

1-2- مرحله دوم، برنامه‌ریزی تلفیق‌شده سرمایه‌گذاری بخش عمومی Integrated public investment))

تفاوت این شیوه با مرحله قبلی در آن است که ارتباط پروژه‌ها باهم سنجیده می‌شود و سعی می‌کنیم نوعی هماهنگی بین پروژه‌ها ایجاد کنیم. اساس و محور در این شیوه برنامه‌ریزی نیز همان اجرای پروژه‌هاست. روش این‌طور بوده که یک سازمان مرکزی برنامه‌ریزی تشکیل شده و به سازمان‌های مختلف رهنمود می‌داده است. یعنی با بخشنامه به آن‌ها می‌گفته در پنج سال چه کارهایی می‌خواهید بکنید و بدین ترتیب تعدادی پروژه در دستگاه مرکزی برنامه‌ریزی جمع می‌شد که تعداد آن‌ها چندین برابر امکانات مالی، تخصصی، سازمانی و ... بوده است. سازمان برنامه‌ریزی مرکزی با توجه به ارتباط پروژه‌ها با همدیگر تلفیقی از پروژه‌ها که هماهنگ بوده‌اند را انتخاب می‌کرده است. این پروژه‌ها در بخش عمومی با هم هماهنگ بودند مثلاً برنامه‌ریزی دوم ایران در این نوع برنامه‌ریزی می‌گنجد. با گذشت زمان و فراهم شدن امکانات بیشتر و گرایش به جامعیت بیشتر، به سومین مرحله برنامه‌ریزی یعنی برنامه‌ریزی جامع وارد می‌شویم. (لازم به ذکر است به دلیل حضور آمریکاییان در ایران، برنامه‌ریزی ایران از مرحله دوم وارد مرحله چهارم یعنی برنامه‌ریزی هسته‌ای می‌شود. که متعاقباً توضیح داده خواهد شد)

 1-3- مرحله سوم، برنامه‌ریزی جامع Comperhansive Planning))

با شکل‌گیری یکسری اطلاعات، تجارب و تخصص‌ها، ساختار سنتی دچار تحول شده با افزایش پیچیدگی‌ها وارد برنامه‌ریزی جامع می‌شویم. وقتی کشورهای جهان با کمک سازمان برنامه‌های خود در مراحل اول و دوم برنامه‌ریزی موفق می‌شوند، سعی می‌کنند این روش را به کل اقتصاد و کشور تسری دهند، لذا وارد مرحله برنامه‌ریزی جامع می‌شوند. در واقع فکر می‌شود چون در مراحل قبل موفق بوده‌اند، پس برنامه‌ریزی جامع تسری خطی برنامه‌های قبلی است. از دید نظری این برنامه‌ریزی بر نوع اول و دوم ارجح است و از دید نظری امکان بررسی تعادل کل جامعه در همه بخش‌ها وجود دارد. ولی در عمل اینطور نیست و دچار مشکلات فراوانی می‌شود. برنامه‌ریزی جامع علاوه بر نیاز به اطلاعات جامع تفصیلی، بهنگام و قابل‌اتکا، نیاز به نیروی انسانی وسیع، بافت فرهنگی منسجم، تجارب سازمان‌دهی مؤثر و شرایط ثبات سنجی دارد.برنامه‌ریزی جامع سعی در حل همه مشکلات دارد ولی هیچگاه موفق نمی‌شود. برنامه‌ریزی جامع عملاً به نوعی بلندپروازی و خیال‌پردازی تبدیل می‌شود. خطری که حتی گروه دوم مشاوران هاروارد در ابتدای برنامه سوم عمرانی قبل از انقلاب بر آن تأکید داشته‌اند.گروه مشاورین اول هاروارد با پیش‌نیازها و ضرورت‌های این برنامه‌ریزی جامع آشنایی نداشتند. لذا بخش عمده گزارش گروه دوم مشاوران هاروارد به اشتباه گروه اول در پیشنهاد غیرعلمی برنامه‌ریزی جامع (و غیرقابل اجرا بودن آن برای ایران و اشتباهات مفهومی و فنی و اجرایی آن) برای برنامه سوم می‌پردازد. گروه دوم مطرح می‌کند که در "گزارش بازنگری برنامه دوم به طور خلاصه نتیجه‌گیری شده است که کاستی‌های برنامه دوم را به سه عامل "پیچیدگی برنامه‌ریزی"، "کمبود نیروی انسانی آموزش‌دیده" و "عوامل نهادی" می‌توان نسبت داد. به‌راستی‌که معلوم نیست کشف ضعف‌های بنیادی برنامه دوم چگونه می‌تواند الزاماً توسل به برنامه‌ریزی جامع را] توسط گروه اول [در پی داشته باشد؟!" همچنین گروه دوم اضافه می‌کند:" ما اکثراً با این گمان کار خود را آغاز کردیم و همه با این باور کارمان را به پایان رساندیم که اشخاص] گروه اول[معتقد به برنامه‌ریزی جامع در داوری خود درباره این نوع برنامه‌ریزی دچار اشتباه شده‌اند یا اینکه بیش‌ازاندازه به قضاوت خود درباره این برنامه‌ریزی اعتماد کرده‌اند که متکی بر شواهد کافی نبوده است. آن موقع با توجه به شرایط حاکم در ایران برنامه‌ریزی جامع نمی‌توانست کارساز باشد..."این بحث از حدود 50 سال پیش شناخته شده است. آرتور لویز در سیلان در حین کمک به برنامه توسعه، جمله‌ای مشهور گفته و آن این‌که برنامه‌ای که می‌خواهید برای پنج سال طراحی کنید. بیست سال وقت می‌خواهد تا خودش تهیه شود. من نیستم خودتان تهیه کنید. در دنیا یک نمونه موفق برنامه جامع پیدا نمی‌کنید، جامعیت ما را گیر می‌اندازد.